معرفی کتاب «حدیث پژوهی مهدویت »

کتاب  «حدیث پژوهی مهدویت»

«حدیث»، مهم‌ترین منبع معارف مهدوی، پس از آیات قرآن است. بدون مراجعه به سخنان اهل‌بیت، عمده مباحث مهدوی به درستی قابل تبیین نیستند. فهم صحیح روایات مهدویت و ارائه نظام اعتقادی همگونی از آن، امر مهمی است که تنها پس از جمع‌آوری آیات و روایت مهدوی و به کارگیری مراحل دقیق و روشمند «فقه الحدیثی» و فراهم آمدن پیش‌نیازهای آن ممکن خواهد بود.  
با این که برخی از استادان و محققان به اقتضای اوضاع خاص زمان خود،  قابل توجهی در زمینه جمع‌آوری روایات مهدوی تلاش‌های داشته‌اند؛ هنوز فهم روشمند معارف مهدوی از روایات با خلأهای فراوانی رو به رو است و تا رسیدن به نقطه مطلوب برای هموار کردن زمینه فهم مقصود حقیقی از کلمات معصومان، راه‌های نرفته‌ای باقی است. سوء برداشت‌های مختلف مدعیان دروغین، از روایات مهدویت شاهد این ادعا است.  
پیوسته این دغدغه، ذهن پژوهشگر مهدوی را به خود مشغول کرده است که اعتبار هر یک از روایات این عرصه چه میزان است؟ این روایات در کدام منابع معتبر آمده و چه موضوعاتی را بیان کرده‌اند و درمورد هر یک از این موضوعات مهدوی چه روایات دیگری وجود دارند و به تعبیری دیگر، خانواده قرآنی و حدیثی آن‌ها چیست؟ 
تبیین درست روایات مهدوی، با به‌ کارگیری معیارهای «فقه الحدیثی» از ضروری‌ترین فعالیت‌های مهدوی است. اهمیت و ضرورت این تلاش، با توجه به نکات زیر آشکارتر می‌شود:  
1. لزوم مواجهه روشمند با نیاز جامعه برای دستیابی به فهمی صحیح از مسائل مربوط به مهدویت و منجی؛ 
2. فراهم کردن زمینه نقد دیدگاه‌ها و آثار مهدوی، مبتنی بر روایات در حوزه مهدویت؛ 
3. ضرورت بستن راه نفوذ مدعیان و جریان‌های انحرافی در استفاده ناصواب از روایات مهدوی؛ 
4. نیاز ضروری محققان در ساحت‌های گوناگون مهدوی به بررسی‌های فقه الحدیثی روایات آن عرصه. 
اهداف 
پروژه حاضر، برای حل مسائل جاری و آینده حدیثی مهدوی زمینه علمی را در عرصه‌های زیر فراهم می‌کند: 
1. فهم درست روایات مهدوی از طریق دسته بندی، تبویب و بررسی‌های فقه الحدیثی؛ 
2. بسترسازی اجرای تحقیقات گوناگون روایی، مانند مشکل الحدیث مهدوی؛  
3. زمینه سازی مناسب برای استخراج پیام‌ از روایات معتبر و تحلیل آن پیام‌ها در رشته‌های گوناگون مرتبط با مهدویت؛ 
4. جلوگیری از سوء استفاده از روایات مهدوی و برداشت‌های نادرست از آن؛ 
5. طبقه بندی و تفکیک روایات محکم از متشابه مهدوی و روایات دارای اعتبار بیش‌تر از غیر آن‌ها. 
دستاورد‌ها 
بدیهی است که این کار معتنابه، دستاوردهای مهمی دارد، مانند ایجاد بانک راویان، موضوعات، غریب الحدیث، نمایه موضوعات و رهیافت‌های مهدوی؛ اما این پروژه سه هدف عینی را به طور خاص دنبال می‌کند: 
1. تولید نرم افزار بانک جامع اطلاعات روایات مهدوی؛ 
2. تدوین متن مکتوب در قالب مقاله از هر حدیث در صورت امکان؛ 
3. تدوین کتاب بررسی فقه الحدیثی روایات مهدوی. 
پیشینه 
گردآوری روایات مهدوی معصومان و تبویب موضوعی آن‌ها همیشه مورد توجه محدثان بوده است. پیشینه تلاش‌های فقه‌الحدیثی صورت گرفته در زمینه مهدویت در دو بخش کتاب‌ها و پایان نامه‌ها قابل ذکر است: 
الف) کتاب‌ها: حدیث‌نگاران بزرگ شیعی، همچون نعمانی، شیخ صدوق و شیخ طوسی با جمع‌آوری و تبویب احادیث مهدویت، کتاب مستقل در این زمینه نوشته‌اند. علامه مجلسی روایات این کتاب‌ها را با افزودن برخی احادیث مهدوی دیگر در سه جلد کتاب بحارالانوار جمع آوری کرده است. این بزرگوران به اهداف خاصی همچون حفظ میراث حدیثی شیعه، اثبات غیبت امام مهدی، زدودن آسیب‌های آن دوران و رفع تحیّر مردم، مراحل اولیه و بسترهای لازم برای فعالیت‌های فقه الحدیثی بعدی را انجام داده‌اند. 
در دوران معاصر، کتاب «منتخب الاثر فی الامام الثانی عشر»، اثر حضرت آیت الله لطف الله صافیّ گلپایگانی؛ به منظور اثبات اصالت مهدویت به جمع آوری روایات مهدوی شیعه و اهل سنت پرداخته؛ اما این کتاب، به ندرت بعضی روایات و موضوعات مهدوی را تحلیل کرده است. کتاب مذکور تبویبی کلی و مناسب با هدف خاص خود دارد و جامع همه روایات مهدویت نیست. 
کتاب «معجم احادیث الامام المهدی»، اثر مؤسسه معارف اسلامی، سعی کرده است همه روایات مهدوی شیعه و سنی را جمع‌آوری و به منابع مختلف هر روایت اشاره کند؛ اما فاقد دیگر مراحل فقه الحدیثی و تبویب لازم برای استفاده سریع محققان است؛ علاوه بر این که برخی احادیث مهدوی مصادر مهم، در این کتاب از قلم افتاده،  نیز برخی احادیث تکرار شده‌اند.  
جدید‌ترین کتاب در این زمینه «موسوعه الامام المنتظر»، از آقای سید حسین میرباقری است. نویسنده با استفاده از تبویب علامه مجلسی در بحارالانوار، از احادیث مهدوی دسته‌بندی جدیدی ارائه کرده است؛ اما اولا، جامع همه روایات مهدوی نیست و در آوردن روایت مهدوی اهل سنت به روایات موجود در کتاب بحارالانوار بسنده کرده است؛ ثانیا، هیچ گونه تحلیل فقه الحدیثی در آن ملاحظه نمی شود. 
نزدیک‌‌ترین نگاشته به این پژوهش، کتاب «دانش‌نامه امام مهدی بر پایه قرآن، روایات و تاریخ» است که زیر نظر آیت الله  محمد محمدی ری‌شهری و با مدیریت علمی حضرت حجت الاسلام و المسلمین سید محمد  کاظم طباطبایی، با تحلیل‌ موضوعی روایات، گامی جدید در این عرصه برداشته است. در این دانش‌نامه نیز همه روایات، مخصوصا احادیث مشکل مهدوی نیامده و همه آنچه آمده است نیز متن پژوهی نشده و تحقیقات صورت گرفته به شکل موضوعی ارائه شده است. 
  آیت الله نجم الدین طبسی در مباحثی مانند موارد ذیل، برخی موضوعات و روایات مهدوی را فقه الحدیثی کرده است: ادله ولادت، بررسی و نقد روایات یمانی در منابع شیعه و اهل سنت، ‌سرنوشت یهود در عصر ظهور، نقش علما در عصر ظهور امام زمان ، اصحاب امام زمان در دوران غیبت کبرا، توقیت، سفیانی و تا ظهور.  
موارد مذکور نتیجه برخی تحقیقات و مطالب ارائه شده توسط ایشان در درس خارج مهدویت است.  
 کتاب «روش نقد و بررسی روایات مهدویت»، اثر آقای خدامراد سلیمیان، اطلاعات مهدوی معتبری، از جمله در بخش دوم کتاب (سیر تطور روایات و منابع روایی مهدویت) بیان کرده‌ است؛ اما همان گونه که از اسم کتاب بر می‌آید و نیز با دقت در محتوای کتاب؛ تمرکز نویسنده بر بیان روش‌های نقد و مباحث مربوط به آن است. ایشان در این کتاب هدف خود را با مثال‌های مهدوی پی گرفته‌ است. 
ب) پایان نامه‌های مهدوی: آقای سید جعفر صادقی در پایان نامه «نقد دلالی روایات کتاب العرف الوردی فی اخبار المهدی»، روشمندانه و به گونه‌ای قابل استفاده، به نقد دلالی روایات مهدوی این کتاب پرداخته است.  
پایان نامه «سیر تطور مهدویت در احادیث امامیه با تکیه بر منابع مکتوب تا قرن پنجم»، از آقای محمد رضا فوادیان و پایان‌ نامه «نقد و بررسی منابع و روایات مهدویت بین فریقین تا پایان قرن چهارم» از آقای احد عبداللهی، به معرفی اجمالی منابع روایی مهدوی، مصدریابی و بررسی آماری احادیث مهدوی اقدام کرده‌اند. در زمینه تشکیل خانواده حدیثی و بررسی سندی روایات مهدوی، پایان نامه‌های «ندای آسمانی»، از آقای سید حسن زمانی و «نقد و بررسی روایات نافی قیام»، از آقای محمد رضا فوادیان در موضوع خاص خود اقدامات قابل توجهی برداشته‌اند. بدیهی است پایان نامه‌های مذکور، به سبب داشتن رویکرد خاص و محدودیت‌های پایان‌نامه‌ای، فقط به موضوعی ویژه و برخی مراحل فقه الحدیثی پرداخته‌اند. 
با توجه به آنچه گفته شد، تحقیقاتی که تا کنون در حوزه احادیث مهدویت صورت گرفته‌اند، با این پروژه قابل مقایسه نیستند، بلکه با انجام دادن کامل و رفع نواقص احتمالی این تحقیق، تحقیق پیش‌رو می‌تواند بسترساز دانش‌نامه‌ها و کتاب‌های بسیاری در موضوعات گوناگون مهدوی باشد و از این قابلیت برخوردار است که از هر حدیث آن می‌توان مقاله‌‌ای تخصصی تدوین کرد. 
تفاوت پژوهش حاضر با تلاش‌های پیشین، در نگرش جامع این تحقیق به روایات مهدویت است. جمع آوری تمام اطلاعات مصدری، رجالی و تحلیل‌های صورت گرفته درمورد آن‌ها و نیز بررسی دلالی و محتوایی و پیوست‌های گوناگون کلامی، تاریخی و... طرح پیش‌رو را متمایز کرده است؛ به طوری که این طرح می‌تواند زمینه‌ استخراج چارچوبی مناسب برای رسیدن به برداشتی صحیح در روایات مشکل و چالش‌برانگیز مهدوی را هموار کند و الگویی مناسب برای روش فهم روایات مهدوی به دست دهد. 
با این حال می‌توان امتیاز این پژوهش را نسبت به پژوهش‌های گذشته در نکات زیر بیان کرد: 
1. تشکیل پرونده جامع حدیثی برای هر یک از روایات مهدوی و تحلیل‌های مربوط به هر روایت و جمع-بندی آن‌ها؛ 
2. اعتبار سنجی روایات مهدوی بر اساس مبنای گوناگون رجالی؛ 
3. متن پژوهی روایات با به‌ کارگیری روشمند علوم مرتبط (حدیثی و غیر آن) ؛ 
4. اجرای همه مراحل فقه الحدیثی، از جمله تشکیل خانواده قرآنی و حدیثی در موضوع محوری روایت؛  
5. استفاده بجا و درست از روایات اهل سنت در تشکیل خانواده حدیثی؛ 
6. ارائه نظام جامع موضوعات و مجموعه رهیافت‌ها و نمایه‌ها از احادیث، به منظور تسهیل در به‌ کارگیری یافته‌های حدیثی. 
مراحل طرح  
«گروه قرآن و حدیث پژوهشکده مهدویت و موعودگرایی انتظار پویا»، طرح بررسی فقه الحدیثی را طی مراحل زیر انجام می‌دهد: 
مرحله اول: متن و ترجمه 
در اولین مرحله و برای شروع بررسی حدیثی، متن اعراب گذاری می‌شود و روایت همراه با سند کامل آن مطابق نسخه معتبر از مصدر اصلی می‌آید. سپس روایت به شکل روان و بدون توضیح درون متنی ترجمه می‌شود.  
مرحله دوم: مصدر یابی حدیث 
از نشانه‌های اعتبار حدیث، وجود آن در منابع قدیمی است. از این رو بررسی برای یافتن حدیث در منابع پنج قرن اول، دارای جایگاهی ویژه است؛ همان‌گونه که تکرار حدیث در این منابع نشان دهنده اصالت روایت است و در اعتبار آن نقش مهمی دارد. در تکمیل این مرحله، منابع متاخر حدیث تا قرن دهم هجری مورد بررسی قرار می‌گیرند. برای دسترسی آسان به حدیث، به دو کتاب بحار الانوار و معجم احادیث الامام المهدی که جامع نسبی روایات مهدوی هستند؛ ارجاع داده می‌شود. 
مرحله سوم: اختلاف نسخه‌ها و نقل‌های حدیث 
پس از روشن شدن مصادر حدیث و گزارش‌های متفاوتی که از این واقعه در منابع آمده است؛ ابتدا اختلاف نسخه‌های حدیث از کتاب اصلی بررسی و سپس به اختلاف نقل‌های‌ حدیث در منابع پرداخته می‌شود. در صورتی که گزارش موجود از سه جنبه «گوینده حدیث»، «راوی ناقل از معصوم» و «موضوع»، وحدت داشته باشد، همگی گزارش‌ها، یک حدیث شناخته می‌شوند و تمام اختلافات اثرگذار بر فهم، به عنوان اختلاف نقل، گزارش می گردند؛ اما اگر حداقل در یکی از زوایای سه گانه گفته شده وحدت ملاحظه گردد، حدیثی جدا قلمداد نمی‌شود و در بخش خانواده حدیثی به عنوان هم‌خانواده آورده می‌شود. 
در صورتی که متن حدیث، به دلایلی چون تصحیف، تحریف و نقل به معنا در مصادر و منابع متفاوت گزارش شده باشد، محقق بررسی‌های خود را برای یافتن متن اصلی ادامه می‌دهد و تلاش می‌کند متنی ارائه کند که بر اساس بررسی‌های او بر سایر متون ترجیح دارد. 
مرحله چهارم: اعتبار سنجی حدیث 
تلاش محققان در این پروژه، آن است که میزان اعتبار روایت از دیدگاه‌ها و زوایای گوناگون بررسی شود. در گام اول این مسیر، مبتنی بر نظریه حجیت تعبدی خبر، ابتدا به تحلیل سندی حدیث پرداخته می‌شود. برای این کار محقق ابتدا همه سلسله سند‌های روایت را استخراج و تمام راویان واقع در هر سند را بررسی رجالی می‌کند. محقق پس از هویت شناسی و تعیین طبقه راوی، به جمع آوری توثیقات خاص و در صورت نیاز، به گردآوری توثیقات عام راوی با مبانی مختلف می‌پردازد و در نهایت وضعیت سند روایت را با توجه به تقسیمات چهارگانه حدیثی: صحیح، حسن، موثق و ضعیف مشخص می‌کند.  
پس از روشن شدن میزان اعتبار حدیث از لحاظ سند، به بررسی وثاقت صدوری حدیث پرداخته می شود. پژوهشگر در گامی دیگر، با الهام از رویکرد قدما در اعتبار سنجی حدیث، تمام وجوه قوت و ضعف حدیث که در طول بررسی‌های فقه الحدیثی آشکار شده است؛ به عنوان قراین و شواهد دخیل در اعتبار حدیث ملاحظه می‌کند. او عمل پیشینیان از اصحاب، اعتماد قمییّن، تلقی روایت به قبول و دیگر قراین زبانی و فرا-زبانی، داخلی و خارجی را که در اعتبار حدیث نقش دارند، بر اساس نظام قراین در سه عرصه زیر جمع-آوری می‌کند: 
الف) قراین سندی، مانند نقل روایت از مشایخ الثقات و اصحاب اجماع و گزارش روایت در یک کتاب با سندهای گوناگون؛ 
ب) قراین مصدری، مانند آمدن روایت در جوامع ثلاثه و منابع اصلی و تکرار حدیث در آن منابع؛ 
ج) قراین محتوایی، مانند همخوانی روایت با قرآن، ضروریات دین و سنت قطعی. 
مرحله پنجم: بررسی محتوایی حدیث 
این مرحله سه گام را شامل می‌شود: 
گام اول. شناخت واژگان مشکل حدیث 
فهم ظاهری متن روایت، اصلی‌ترین گام در متن پژوهی است. دستیابی به فهم روان و منطقی هر متن، امر مهمی است که پس از شناخت واژگان و ترکیبات آن حاصل می‌شود. از این رو ابتدا بر اساس علم صرف، کلمات حدیث تجزیه و تحلیل صرفی می‌شوند. وقتی ریشه کلمه و ساختمان آن مشخص شد، عرصه لازم برای رجوع به کتاب‌های لغت معتبر و یافتن معنای واژگان فراهم می‌آید. مراجعه به کتاب‌های لغت قدیمی، مانند العین، مقاییس اللغه، مفردات، النهایه، لسان العرب و کتاب‌های فروق اللغات و غریب الحدیث‌ها برای یافتن معنای اصلی واژگان گام لازم دیگر برای معناشناسی روایت است.  
گام دوم. شناخت ترکیبات و اصطلاحات 
گاهی معصومان به اقتضای اوضاع و برای انتقال بهتر مطالب به مخاطب، از عبارتی کنایه‌ای همچون زندگی گرگ و میش با هم در عصر ظهور و یا اصطلاحی عام و یا خاص مانند «اسم الله علیک» در کلام خود بهره برده‌اند. غفلت محقق از این صناعات ادبی، او را از رسالت خود که فهم عمیق و دقیق سخن معصوم است، دور می‌کند. از این رو محققان این پروژه با تسلط بر ادبیات عرب و برخورداری از ذوقی سرشار و قریحه‌ای نیکو به ترکیبات و اصطلاحات حدیثی توجه ویژه داشته‌ و با مراجعه به منابعی مانند اساس البلاغه و جامع الامثال، تلاش خود را برای شناخت ترکیبات حدیث کامل کرده‌اند. دقت در متن اصلی کلام معصوم و تلاش برای پیراستن تصحیف، تحریف‌ها و نیفتادن در دام معانی مجازی و خلط نکردن معنای فارسی و عربی و معنای لغوی و اصطلاحی و سایر موانع فهم در این مرحله نیز مورد توجه محققان بوده است. 
گام سوم. تشکیل خانواده حدیثی 
هر چند متن پژوهی روایات در بررسی بن‌مایه‌های فرهنگ روایی مهدوی امری لازم و اساسی است؛ تبیین برخی روایات مهدوی در این مرحله به پایان نمی‌رسد؛ زیرا گاهی یک متن حدیثی در بردارنده چندین عبارت مهدوی است و فهم درست آن و دسترسی به معارف ناب موجود در آن، به امری فراتر از بحث و بررسی زوایای مختلف یک متن نیاز دارد. از این رو در این گام با کمک تشکیل خانواده حدیثی و پیمودن مراحل زیر به بررسی عبارت‌های نیازمند به تبیین در روایات پرداخته می‌شود: 
1. یافتن آیات مترادف و متضاد؛  
2. یافتن روایات مترادف؛ 
3. یافتن روایات متضاد؛ 
4. تحلیل خانواده حدیثی به منظور تبیین مقصود واقعی. 
مرحله ششم: تبیین دیدگاه‌های مختلف محدثان، علما، فرقه‌ها و مستشرقان درمورد موضوع 
در مرحله تشکیل خانواده حدیث مهدوی، هنگام جمع‏بندى روایات و گزارش‏هاى‏ آن، ممکن است برخی از دیدگاه‌های صاحب نظران در خصوص روایت و گزارش‏هاى مرتبط با آن، مانند قیام های قبل از ظهور؛ به حَسَب ظاهر و یا واقعا با هم ناسازگار باشند؛ در این صورت، پژوهشگر آن را محققانه تحلیل  و دیدگاه خود را بیان می‌کند. علاوه بر آن، چگونگی انعکاس روایت در میان مستشرقان و فرقه‌های انحرافی در مهدویت بررسی می‌شود. 
مراحل اجرایی کلان پروژه 
پروژه اول: بررسی فقه الحدیثی روایات مهدوی کتب اربعه (270 حدیث) 
مرحله اول: کتاب کافی جلد اول (160حدیث)؛ 
مرحله دوم: کتاب کافی جلدهای 2-8 (65 حدیث)؛ 
مرحله سوم: کتاب من لایحضره الفقیه (15 حدیث)؛ 
مرحله چهارم: کتاب‌های تهذیب الاحکام و استبصار (30 حدیث). 
پروژه دوم: بررسی فقه الحدیثی چهار کتاب اولیه مهدوی (غیبت نعمانی، کمال الدین، ارشاد و غیبت طوسی)(1003 حدیث) 
مرحله پنجم: روایات کتاب غیبت نعمانی (285 حدیث)؛ 
مرحله ششم: روایات کتاب کمال الدین (364 حدیث)؛  
مرحله هفتم: روایات کتاب غیبت شیخ طوسی (266 حدیث)؛ 
مرحله هشتم: روایات مهدوی کتاب ارشاد (88حدیث). 
پروژه سوم: بررسی فقه الحدیثی روایات خاص اهل سنت (338 حدیث): 
مرحله نهم: روایات کتاب المهدی المنتظر فی ضوء الاحادیث و الآثار الصحیحه (46حدیث)؛ 
مرحله دهم: روایات کتاب الموسوعه فی احادیث المهدی الضعیفه و الموضوعه (292حدیث). 
پروژه چهارم: بررسی فقه الحدیثی روایات عام مهدوی: 
مرحله یازدهم: روایت عام مهدوی خاص در شیعه (لو بقیت الارض بغیر امام لساخت و...)؛  
مرحله دوازدهم: روایات عام مهدوی در شیعه و اهل سنت (اثنا عشر، ثقلین، من مات). 
کتاب حاضر  
مجموعه پیش‌رو، دفتر نخست از مرحله اول پروژه فقه الحدیثی روایات مهدوی است. در این دفتر، 31 حدیث باب فی الغیبه از کتاب الحجه «الکافی» مورد بررسی قرار گرفته‌اند. امید است که سعی همه همکاران و مشاوران پروژه مقبول درگاه الاهی واقع شود. 
آخر دعوانا ان الحمد لله رب العالمین 
گروه قرآن و حدیث- تیرماه 1401 شمسی